Sprawiedliwość naprawcza od dłuższego czasu nie jest przede wszystkim pojęciem ze słownika nauk o prawie, ale koncepcją przenikającą liczne dyskusje polityczne o tym, jak praktycznie odnieść się do krzywd, które choć wyrządzone w przeszłości, nadal mają swoje konsekwencje społeczne. Debata nie zamyka się w wezwaniach do etycznego gestu przyznania się do kolektywnej winy, ale coraz bardziej koncentruje się na propozycji konkretnych środków naprawczych: reparacji finansowych, żądań zwrotu dóbr zagarniętych w poprzednich wiekach albo postulatów – choćby częściowego – przywrócenia stanu sprzed zaistnienia krzywdy historycznej. Dobrym przykładem może tu być nadal trwająca w USA dyskusja wywołana publikacją eseju Ta-Nehisi Coatesa pt. The Case for Reparations, w którym domagał się on zrekompensowania ze środków publicznych strat Afroamerykanów poniesionych przez stulecianiewolnictwa i segregacji rasowej [Coates 2014]. Kariera dyskursu politycznego opartego na idei sprawiedliwości naprawczej nie jest bynajmniej domeną wyłącznie Stanów Zjednoczonych. Podobne postulaty i style myślenia pojawiają się także w krajach zbudowanych na pierwotnej grabieży ziemi – np. w Australii – albo rozliczających się z długim dziedzictwem poddańczej pracy (zainteresowanie „krzywdą chłopską” w Polsce). Widzimy je również w powrocie sporów o niemieckie reparacje wojenne dla Polski i Grecji oraz w toczącej się właśnie debacie o odszkodowanie za brytyjski kolonializm dla krajów Karaibów. Żywo dyskutowany jest też problem zwrotu zagrabionej przez Izrael w 1948 roku palestyńskiej ziemi.

Być może rację miał Walter Benjamin, gdy pisał, że większą siłę polityczną daje nam „obraz zniewolonych przodków”, niż „ideał wyzwolonych wnuków”? [Benjamin 2012]. Historyczna krzywda potrafi rodzić potencjał dla wielkiego politycznego oporu wobec niesprawiedliwego systemu. Należy się jednak zastanowić się nad ewentualnymi zagrożeniami towarzyszącymi utkwieniu lewicy w przeszłości, zastępującym jej wcześniejszą wiarę w „zajeżdżenie kobyły historii” i bezprecedensowe w dziejach projekty modernizacyjne? Z drugiej strony, Ariella Azoulay uważa, że zarzucanie pokrzywdzonym historycznie grupom obsesyjnego skupienia na przeszłości jest formą ideologicznej hegemonii uprzywilejowanych i utrudnia proces społecznego „oduczania się” imperializmu. [Azoulay 2019]

Pojawiają się również inne pytania. Czy koncentracja na pragnieniu odkupienia przeszłych win zmarginalizowanym grupom nie prześlepia przypadkiem realnego źródła tych win, którym jest kapitalizm, a nie wzywana przed trybunał historii kultura dyskryminacji bądź supremacji? Czy zbrodnie wyrządzone w przeszłości mogą w ogóle – albo czy w powinny – być przeliczane na pieniądze?

W debacie na temat sprawiedliwości naprawczej nie brakuje także i innych punktów spornych. Ta-Nehisi Coates przedstawia reparacje jako formę zadoścuczynienia za instytucjonalny rasizm uniemożliwiający Afroamerykanom kumulowanie majątku w czasach powstawania amerykańskiej klasy średniej. Jego zdaniem dowodzi to faktu, że rasizm był zawsze ślepą plamką amerykańskich progresywnych polityk społecznych. [Coates 2014]. Z kolei według Waltera Benn Michaelsa każda koncepcja sprawiedliwości oparta na idei odzyskania utraconej własności – a nie przemodelowaniu samych stosunków własności – jest sprzeczna z polityką socjalistyczną. Logikę reparacji puentuje ironicznym hasłem: „każdemu według stopnia tego, jak bardzo zdzierano jego przodków”, w którym dostrzega trybalistyczną rezygnację z uniwersalistycznych projektów lewicy [Benn Michaels&Reed Jr. 2022]. Olúfẹ́mi O. Táíwò natomiast uznaje reparacje za szansę na stworzenie instytucji redystrybucji majątku, które choćby częściowo mogłyby wynagrodzić traumy potomków niewolników [Táíwò 2022], a Cedric Johnson widzi w nich ryzykowne „zastępowanie polityki publiczną terapią”, w dodatku opartą na ślepym na perspektywę klasową dogmacie „przypływu podnoszącego wszystkie łodzie” [Johnson 2016]. Adolph Reed idzie nawet dalej i twierdzi, że jeśli reparacje miałyby oznaczać korzyści tylko dla czarnych Amerykanów, to nie będą żadnym narzędziem progresywnej polityki, tylko „kampanią rekrutacyjną dla KKK” [Reed 2022].

Opisane powyżej pytania są hasłem wywoławczym proponowanego przez nas numeru „Reparacje, kompensacje, restytucje”, poświęconemu refleksji nad tym, czy konkretne środki naprawcze są pierwszym krokiem ku całościowej zmianie, czy też funkcjonują jako paliatyw maskujący immanentne sprzeczności systemu, w ramach którego są wyrażane. Zachęcamy też do szerokiej dyskusji na tematy, między innymi, takie jak: możliwość sprawiedliwości reparatywnej w warunkach kapitalizmu, analogie między żądaniami reparacji w różnych układach społecznych, lewicowe perspektywy wobec reparacji za II wojnę światową oraz wyzwania towarzyszące postulatowi zwrotu tego, co było zagrabione.

Przykładowe zagadnienia:

1. Rewolucja jako reparacja za przeszłe krzywdy, zwrot melancholijny lewicy;
2. Możliwość reparacji za niewolnictwo we współczesnym kapitalizmie: nadzieje, zagrożenia, aporie;
3. Zwrot „skradzionej ziemi” a nadzieje na budowę uniwersalistycznego państwa;
4. Miejsce pre-kolonialnych i pre-nowoczesnych instytucji w systemach nowoczesnych państw;
5. Reparacje a nowy trybalizm;
6. Odszkodowania za pańszczyznę: polska krzywda chłopska w perspektywie dyskursu reparacji;
7. Socjalistyczne dyskusje o renegocjacji niemieckich reparacji za zbrodnie III Rzeszy;
8. Żądanie reparacji jako narzędzie polityczne;
9. Przyszłość zrabowanych artefaktów kulturowych w muzeach;
10. Reparacje za patriarchat;

Bibliografia i proponowana literatura:

1. Araujo Ana Lucia, Reparations for Slavery and the Slave Trade. A Transnational and Comparative History, Bloomsbury 2017.
2. Azaulay Ariella Aïsha, Potential History: Unlearning Imperialism, Verso 2019.
3. Benjamin Walter, O pojęciu historii, w: tegoż, Konstelacje. Wybór tekstów, przeł. Adam Lipszyc i Anna Wołkowicz, Kraków 2012.
4. Benn Michaels Walter, Reed Adolph Jr., No Politics But Class Politics, ed. Anton Jäger, Daniel Zamora, Eris Press 2022.
5. Coates Ta-Nehisi, The Case for Reparations, “The Atlantic”, 2014, https://www.theatlantic.com/magazine/archive/2014/06/the-case-for-reparations/361631/.
6. Colonialism, Slavery, Reparations and Trade. Remedying the Past?, ed. Fernne Brennan, John Packer, Routledge 2012.
7. Greece in Crisis: The Cultural Politics of Austerity, ed. Dimitris Tziovas, I.B. Tauris 2017.
8. Johnson Cedric, An Open Letter to Ta-Nehisi Coates and the Liberals Who Love Him, “Jacobin”, 2016, https://jacobin.com/2016/02/ta-nehisi-coates-case-for-reparations-bernie-sanders-racism/
9. Mies Maria, Patriarchy and Accumulation on a World Scale. Women in the International Division of Labour, foreword Silvia Federici, Bloomsbury 2022.
10. Pobłocki Kacper, Chamstwo, Wołowiec 2021.
11. Reparations for Indigenous Peoples: International and Comparative Perspectives, ed. Federico Lenzerini, Oxford University Press 2008.
12. Reed Adolph, The Marxist scholar who thinks reparations are “a waste of time”, “Vox”, 2022, https://www.vox.com/podcasts/2022/9/12/23345041/reparations-counterproductive-adolph-reed
13. Ricoeur Paul, Pamięc, historia, zapomnienie, przeł. Janusz Margański, Kraków 2006.
14. Roth Karl Heinz, Repressed, Remitted, Rejected: German Reparations Debts to Poland and Greece, transl. Ben Lewis, Berghahn Books 2022.
15. Slyomovics Susan, How to Accept German Reparations, University of Pennsylvania Press 2014.
16. Táíwò Olúfẹ́mi O., Reconsidering Reparations, Oxford University Press 2022.
17. The Black Reparations Project. A Handbook for Racial Justice, ed. William A. Darity Jr, A. Kirsten Mullen, Lucas Hubbard, University of California Press 2023.
18. The Gender of Reparations. Unsettling Sexual Hierarchies While Redressing Human Rights Violations, ed. Ruth Rubio-Marín, Cambridge University Press 2009.
19. When Sorry Isn’t Enough. The Controversy over Apologies and Reparations for Human Injustice, ed. Roy L. Brooks, New York University Press 1999.