W przyszłym roku minie osiemdziesiąt lat od wydania drukiem wykładu Józefa Chałasińskiego Inteligencja polska w świetle swojej genealogii społecznej. Praca ta stanowi powojenne wznowienie debaty nad polską inteligencją, jej rolą w społeczeństwie, charakterem klasowym czy wytworzoną przez nią ideologią. Dla Chałasińskiego kluczową kwestią było postszlacheckie pochodzenie inteligencji, jej związek z kształtowaniem się stosunków kapitalistycznych w Europie Środkowej, a także anachroniczny charakter formacji. Inteligencja w jego ujęciu stawała się oddzielonym od tkanki społecznej osobnym organizmem, który wbrew własnym zadaniom społeczno-politycznym utrzymuje model kultury niedostępnej (Chałasiński 1946). 

Wracając dziś do Chałasińskiego, nie chcemy ograniczać się do weryfikowania jego tez i ich recepcji. Podejmowano się tego ostatnio w kontekście napięć pomiędzy marksizmem a „demokratycznym populizmem” wniosków Chałasińskiego (Kłoskowska 1992; Zysiak 2016). Traktujemy jego głos jako symptomatyczny dla szerszej całości. Pragniemy ponownie podjąć refleksję nad całą dwudziestowieczną polską dyskusją o inteligencji II Rzeczpospolitej i Polski Ludowej, szerzej zastanowić się nad problematyką tej grupy w kontekście zmian narracji oraz zadań, jakie przed nią stawiano. Innymi słowy, zamierzamy podjąć krytyczną analizę dyskursu rozciągającego się od trajektorii ideowych, przez alianse i rozdźwięki między inteligencją a ludem, polemiki o statusie klasowym, aż po związek z instytucjami odbudowanych po obu wojnach światowych państw polskich. W tym kontekście uwzględniamy również różnice pomiędzy okresami inteligenckiej samoorganizacji a czasem, gdy praktyki inteligenckie zdobyły legitymizację instytucjonalną – na przykład w międzywojennej „Polsce inteligenckiej” (Żarnowski 2000), kiedy to właśnie ta grupa stała się odpowiedzialna za oficjalną politykę kulturalną państwa. 

Za cezurę otwierającą nasze poszukiwania uznajemy rewolucję 1905 roku. Dyskurs wytworzony wokół udziału inteligencji w tamtych wydarzeniach stanowi asumpt do konfrontacji z narracjami o jej pierwszej wielkoskalowej porażce oraz refleksji nad przyszłymi kryzysami i rozłamami (Żółkiewski 1947; Micińska 2008); punkt graniczny w relacjach inteligencji i proletariatu (Mencwel 2009) czy początek przekształceń w hierarchii społecznej (Marzec 2016). Mając na uwadze te argumenty, chcemy zachęcić do zastanowienia się nad historycznymi opisami inteligencji, które wykraczają poza paradygmat jej kulturowej hegemonii. Interesujące będą tutaj klasowe sojusze i projekty kultury wspólnej, pojęcia inteligentnego proletariatu i międzyklasy (Mencwel 2009), przedwojenne dyskusje o inteligencji technicznej (Salzman i Zubrzycki 1936), rozważania o proletaryzacji inteligencji (Heidekorn 1930; Mencwel 2009) oraz tradycja definiowana praktyk inteligenckich poprzez podobieństwo do działań robotników (Vogel 1936; Kłoskowska 1972).

Chcemy się również zastanowić nad rodzimym językiem opisu inteligencji, nad napięciami między zainteresowaniem inteligenckim etosem a próbami materialistycznych analiz. Istotne bowiem są dla nas lokalne próby wypracowania słowników do mówienia o inteligenckości i narzędzi do autoopisu. Warto przy tym zapytać, dlaczego w opracowaniach środkowoeuropejskiej inteligencji tak często sięga się po zachodnioeuropejskie języki krytyczne. Najczęściej są to narzędzia pochodzące z teorii Pierre’a Bourdieu, przede wszystkim jego rozumienie klasy (Konrád i Szelényi 1979; Eyal, Szelényi i Townsley 1998; Bozóki 1999; Marzec 2016; Smoczyński i Zarycki 2017). Właśnie w oparciu o to rozstrzyga się zazwyczaj o klasowości wschodniej inteligencji. W tym kontekście warto zastanowić się nad adekwatnością opisywania dwudziestowiecznych przekształceń struktury polskiej inteligencji w oparciu o teorie bazujące na społeczeństwach zachodnich o odmiennej stratyfikacji społecznej i podlegających wówczas innym procesom.

Dotychczas pisano już o „strategii dostosowawczej” przyjmowanej przez badaczy w państwach peryferyjnych, polegającej na adaptacji do zachodnich wzorców oraz o jej przeciwieństwie – „totemizacji” rodzimych tradycji intelektualnych (Warczok i Zarycki 2016). Pytając o języki autoopisu polskiej inteligencji, nie przyjmujemy jednoznacznie żadnej z tych dwóch postaw, a raczej dążymy do zrozumienia potencjalnych źródeł tej dychotomii i jej konsekwencji. Interesują nas przyczyny braku trwałego zakorzenienia lokalnych dwudziestowiecznych ujęć inteligencji, w tym również możliwa niewystarczalność samego rodzimego dyskursu. Zarazem zastanawiamy się, jakie aspekty polskiej inteligencji pozostają niewidoczne, gdy analizuje się ją wyłącznie w ramach koncepcji wypracowanych w odmiennym kontekście społeczno-politycznym. Zapraszamy także do poszukiwania, być może zapomnianych, rodzimych lub szerzej – wschodnioeuropejskich alternatyw wobec tych dominujących teorii. Warto przy tym uwzględnić inspiracje teorią „nowej klasy” biurokratycznej, którą z racji wykształcenia miała zasilać przede wszystkim inteligencja (Djilas 1957). To właśnie w tych ramach krytykowano Polskę Ludową w Liście otwartym Modzelewskiego i Kuronia (Kuroń 2009) oraz próbowano opisać walkę robotników z biurokracją jako walkę klas (Magala 2012).

Zachęcamy również do zestawienia powyższych podejść z różnymi perspektywami sytuującymi polską inteligencję w kontekście europejskim: zarówno z tezami o jej transnarodowym charakterze, jak i z próbami podkreślenia jej wewnętrznej niejednorodności. Warto przy tym uwzględnić odmienne sposoby rozumienia społecznej genezy i roli inteligencji w poszczególnych ośrodkach miejskich (Śmiechowski 2019). Mamy tutaj na myśli zwłaszcza podejścia porównawcze, osadzone w specyficznie środkowoeuropejskim kontekście i poszukujące w nim ewentualnych analogii (Konrád i Szelényi 1979; Eyal, Szelényi i Townsley 1998). Można także wziąć pod uwagę rozważania o odmienności inteligencji od niemieckiego Bildungsbürgertum (Kostler 1987) oraz rozróżnienie między zachodnimi intelektualistami a wschodnią inteligencją (Czepulis-Rastenis 1973; Gella 1976). Co więcej, warte uwagi mogą być również próby zakwestionowania tego drugiego podziału, które ujmują inteligencję – mimo lokalnych różnic jakościowych i definicyjnych – jako koncepcję o cechach uniwersalnych (Sdvižkov 2011).

Na koniec, chcemy także powrócić do historii polskiej inteligencji i zastanowić się nad jej polityczną rolą, szczególnie w czasach Polski Ludowej. To właśnie z tej grupy rekrutowały się wówczas nowe elity, tworzyła się „czerwona burżuazja”. Zaś na fali awansu społecznego sama inteligencja uległa egalitaryzacji, a dzieci chłopów i robotników mogły już w pierwszym pokoleniu trafić do jej szeregów – choć nie odbywało się to bez podziałów na „starych” i „nowych” (Zysiak 2016). Jednocześnie inteligencja stała się forpocztą politycznej opozycji zarówno lewicowej, jak i katolickiej. To dyskursy inteligenckie zorganizowały pamięć historyczną o wydarzeniach przełomu i oporze wobec władzy, któremu inteligencja – wedle własnej narracji – przewodziła (Siermiński 2016). W tym sensie „Solidarność” była wyjątkowym ruchem, którego „karnawał” testował możliwości współpracy między inteligentami a robotnikami. Jednocześnie współpraca ta została podporządkowana hegemonicznej narracji tworzonej przez formację inteligencką, która zmarginalizowała rzeczywisty udział samych robotników (Laba 1991). Kulminacją napięć w tej asymetrycznej współpracy był rok 1989, który przyjmujemy za drugą cezurę. To cezura zarówno symboliczna – wyznaczająca zaprojektowane przez inteligencję przemiany ustrojowe i gospodarcze – jak i instytucjonalna, oznaczająca początek kolejnej epoki, kapitalistycznej i liberalno-demokratycznej, w której rola inteligencji musiała zostać ponownie przemyślana.

W kontekście nakreślonego pola problemowego proponujemy przykładowe tematy:

• polska metarefleksja o inteligencji; rodzimy dyskurs a inne ujęcia teoretyczne i krytyczne;
• inteligencja w przed- i powojennych polskich projektach kultury wspólnej – napięcie między postulatem kulturowych zerwań a poszukiwaniem połączeń; wspólne działania robotniczo-inteligenckie;
• rola inteligencji w programach polskich lewicowych partii i innych organizacji;
• klasowość inteligencji a inne ujęcia specyfiki formacji w Polsce; 
• przemiany etosu inteligenckiego wobec zmieniającej się rzeczywistości społeczno-politycznej;
• polska inteligencja a powojenna transformacja i awans społeczny mas;
• tożsamość i znaczenie inteligencji w opozycji politycznej okresu Polski Ludowej;
• polska inteligencja jako część inteligencji środkowo-wschodnioeuropejskiej – punkty wspólne, współpraca środowisk inteligenckich Europy Środkowej;
• lewicowa krytyka literacka wobec roli polskiej inteligencji;
• polska inteligencja a lewicowy namysł nad pedagogiką i systemem szkolnictwa;
• relacje inteligencji z Kościołem katolickim i jego wpływ na ewolucję ideową oraz działalność formacji. 

Bibliografia

Bozóki, András (red.). 1999. Intellectuals and Politics in Central Europe. Budapest: Central European University Press. 

Chałasiński, Józef. 1946. Społeczna genealogia inteligencji polskiej. Warszawa: Czytelnik.

Czepulis-Rastenis, Ryszarda. 1973. „Klasa umysłowa”. Inteligencja Królestwa Polskiego 1832–1862. Warszawa: Książka i Wiedza.

Djilas, Milovan. 1957. Nowa klasa wyzyskiwaczy: analiza systemu komunistycznego. Tłum. Julian Mieroszewski. Paryż: Instytut Literacki.

Eyal, Gil, Iván Szelényi i Eleanor R. Townsley. 1998. Making Capitalism Without Capitalists: The New Ruling Elites in Eastern Europe. London: Verso.

Gella, Alexander (red.). 1976. The Intelligentia and the Intellectuals. Theory, Method and Case Study. London–Beverly Hills: Sage Publications.

Heidekorn, Benedykt. 1930. „Proletaryzacja inteligencji zawodowej”. Droga: miesięcznik poświęcony sprawie życia polskiego 1. 

Kłoskowska, Antonina. 1972. Społeczne ramy kultury: monografia socjologiczna. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Kłoskowska, Antonina. 1992. „Bunty i służebności uczonego: Profesor Józef Chałasiński” W Bunty i służebności uczonego: Profesor Józef Chałasiński, red. Leszek Wojtczak. Łódź: Wydawnictwo UŁ.

Koestler, Nora. 1987. „Polska inteligencja a niemieckie Bildungsbürgertum” W Inteligencja polska XIX i XX wieku: studia. 5, red. Ryszarda Czepulis-Rastenis. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Konrád, György i Iván Szelényi. 1979. The intellectuals on the road to class power. Brighton: Harvester Press.

Kuroń, Jacek. 2009. Dojrzewanie. Pisma polityczne 1964–1968. Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej.

Laba, Roman. 1991. The Roots of Solidarity. A Political Sociology of Poland’s Working-class Democratization. Princeton: Princeton University Press.

Magala, Sławomir. 2012. Walka klas w bezklasowej Polsce. Tłum. Jarosław Dąbrowski. Gdańsk: Europejskie Centrum Solidarności.

Marzec, Wiktor. 2016. Rebelia i reakcja. Rewolucja 1905 roku i plebejskie doświadczenie polityczne. Łódź–Kraków: Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych Universitas. 

Mencwel, Andrzej. 2009. Etos lewicy: esej o narodzinach kulturalizmu polskiego. Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej.

Micińska, Magdalena. 2008. Inteligencja na rozdrożach 1864–1918. Warszawa: Neriton.

Ost, David. 2014. Solidarność a polityka antypolityki. Tłum. Sergiusz Kowalski. Gdańsk: Europejskie Centrum Solidarności.

Salzman, Stanisław i Bolesław Zubrzycki. 1936. „Dyskusja o inteligencji”. Sygnały: sprawy społeczne, literatura, sztuka 18. 

Sdvižkov, Denis. 2011. Epoka inteligencji: historia porównawcza warstwy wykształconej w Europie. Tłum. Justyna Górny. Warszawa: Wydawnictwo Neriton.

Siermiński, Michał. 2016. Dekada przełomu: polska lewica opozycyjna 1968–1980. Warszawa: Instytut Wydawniczy Książka i Prasa. 

Smoczyński, Rafał i Tomasz Zarycki. 2017. Totem inteligencki: arystokracja, szlachta i ziemiaństwo w polskiej przestrzeni społecznej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR.

Śmiechowski, Kamil. 2019. „Czy uwarunkowania lokalne mają wpływ na język społeczno-polityczny? Na przykładzie pojęcia inteligencji w prasie łódzkiej”. W Z dziejów pojęć społeczno-politycznych w Polsce: XVIII-XX wiek, red. Maciej Janowski. Warszawa: Wydawnictwo Neriton.

Vogel, Debora. 1936. „Kilka uwag o współczesnej inteligencji”. Przegląd Społeczny 6.

Warczok, Tomasz i Tomasz Zarycki. 2016. Gra peryferyjna. Polska politologia w globalnym polu nauk społecznych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR.

Zysiak, Agata. 2016. Punkty za pochodzenie. Powojenna modernizacja i uniwersytet w robotniczym mieście. Kraków: Zakład Wydawniczy NOMOS.

Żarnowski, Janusz. 2000. „Dawne i nowe role inteligencji w Polsce”. Kultura i Społeczeństwo 2.

Żółkiewski, Stefan. 1947. „Ze wspomnień polskiego inteligenta”. Kuźnica: tygodnik społeczno-literacki 3.