Obszary niewiedzy. Lewicowa krytyka literacka
Obszary niewiedzy. Lewicowa krytyka literacka
Redaktorki/redaktorzy:
Filip Brzeźniak, Stanisław Chankowski, Jakub Gorecki, Andrzej FrelekJęzyk numeru:
polskiTermin nadsyłania abstraktów:
31.03.2024Termin nadsyłania artykułów:
31.08.2024Planowana data publikacji:
czerwiec 2025Punktem wyjścia dla numeru jest setna rocznica założenia Instytutu Badań Społecznych we Frankfurcie w 1923r. Związani z Instytutem teoretycy zapoczątkowali „teorię krytyczną”, która z czasem została utożsamiona z formacją intelektualną zwaną „szkołą frankfurcką”. W ciągu ostatniego stulecia formacja ta zainspirowała i wykształciła kolejne pokolenia myślicieli i myślicielek, a rozwijany przez nią model teoretyczny stał się jednym z najważniejszych nurtów współczesnej filozofii i nauk społecznych. Jednocześnie wydaje się, iż początkowy radykalizm pierwszego pokolenia szkoły frankfurckiej został wytracony przez kolejne generacje, a sama teoria krytyczna przerodziła się w jedną z wielu dziedzin przemysłu akademickiego. Niedawno pytanie o przyczyny tej zmiany postawił Michael Thompson, wskazując na proces postępującego „udomowienia” (domestication) teorii krytycznej, w rezultacie którego myśliciele tacy jak Jürgen Habermas czy Axel Honneth zastąpili bezpośrednią krytykę kapitalizmu namysłem nad strukturami legitymizacji i regułami dyskursywnymi, a badanie podmiotowej alienacji i urzeczowienia debatami nad problemem uznania (Thompson 2016). Z drugiej strony źródeł późniejszego udomowienia teorii krytycznej można się doszukiwać już w u jej samych założycieli, którym od początku zarzucano niechęć do politycznej praktyki i nadmierne przywiązanie do teorii, pozwalające na wygodne zamieszkiwanie w „Grand Hotelu Otchłań” (Lukács 1968). W takim ujęciu następne generacje nie byłyby aberracją wobec radykalizmu założycieli, lecz konsekwentnie reprodukowałyby nierozwiązane u podstawy sprzeczności. Obserwowany od pewnego czasu wzrost zainteresowania pierwszym pokoleniem frankfurtczyków (O’Kane, Bonefeld, Best 2018; Feenberg 2023; Thompson 2016; Payne i Morelock 2024), każe na nowo podjąć dyskusję na temat ich aktualności.
Po pierwsze, hasło „aktualności szkoły frankfurckiej” rozumiemy jako propozycję zaktualizowania pola badawczego. Rebecca Comay zwracała uwagę na dziwną specyfikę szkoły frankfurckiej, która opisuje siebie w kategoriach następujących pokoleń, w kontraście do feminizmu, definiowanego przez kolejne fale, czy heglizmu, dzielącego się na prawicę i lewicę (Comay 2017). Wątek ten podejmują także redaktorzy niedawno wydanej The SAGE Handbook of Frankfurt School Critical Theory, którzy twierdzą, że dominujące wyobrażenie o linearnym następstwie kolejnych pokoleń szkoły frankfurckiej, wyznaczanym przez kolejnych dyrektorów Instytutu, jest czysto pozorne i dalekie od prawdy (O’Kane, Bonefeld, Best 2018). W rzeczywistości historia tej formacji nie daje się sprowadzić do ani samych członków Instytutu – obejmując także postacie takie jak Walter Benjamin, Alfred Sohn-Rethel, Ernst Bloch czy Siegfried Kracauer – ani wyłącznie do kontekstu filozofii europejskiej, znajduje ona bowiem swoją kontynuacje w Stanach Zjednoczonych (Herbert Marcuse, Moishe Postone, Nancy Fraser) czy Ameryce Południowej (Bolivar Echeverria, Adolfo Sánchez, Vásquez, Roberto Schwarz, Paulo Arantes).
Do reinterpretacji dziedzictwa szkoły frankfurckiej zachęcają także niedawne wydania niepublikowanych wcześniej dzieł. Tak jest w przypadku Adorna, którego wykłady i eseje (Adorno 1999, 2006, 2018, 2021) oraz bazujące na nich nowe interpretacje (Braunstein 2023; Bonefeld, O’Kane 2022; O’Kane 2018; Cook 2011) każą ponownie przemyśleć jego filozofię, poza przyjętymi dotychczas etykietami, przede wszystkim w kontekście tradycji Marksowskiej krytyki ekonomii politycznej. Z tej perspektywy na uwagę zasługuje także Neue Marx-Lektüre, zainaugurowana przez uczniów Adorna (Alfreda Schmidta, Hans-Georga Backhausa i Helmuta Reichelta) nowa perspektywa czytania pism Marksa (Bellofiore, Riva 2015).
W tym kontekście okazję do podjęcia dyskusji na temat relacji marksizmu i szkoły frankfurckiej stanowi setna rocznica wydania Marksizmu i filozofii Karla Korscha, niedawne wznowienie głównego dzieła Sohn-Rethela Intellectual and Manual Labour (Sohn-Rethel 2021) czy powracająca popularność dzieł Lukàcsa (Miller 2022; Smetona 2023). Interesują nas perspektywy teoretyczne i historyczne wykraczające poza generacyjny, linearny obraz szkoły frankfurckiej i otwarte na nowe wątki, marginalizowane i zapomniane postaci z historii Instytutu czy teoretyczne „ślepe plamki” w dotychczasowej recepcji. Chcemy rozszerzyć obraz szkoły frankfurckiej i samej teorii krytycznej o kontekst międzynarodowego transferu idei między centrum i peryferiami, rozwoju transdyscyplinarnych metodologii oraz złożonej historii współpracy między zinstytucjonalizowaną teorią i radykalnymi ruchami społecznymi
Po drugie, przez „aktualność szkoły frankfurckiej” rozumiemy pytanie o jej współczesny potencjał i ewentualne ograniczenia w korzystaniu z jej metod i pojęć. W ostatnich latach teoretycy i teoretyczki coraz częściej sięgają do prace frankfurtczyków w odniesieniu do aktualnych wyzwań teorii społecznej. Rozpoznania Adorna dotyczące relacji między naturą a kapitalizmem mają charakter niemal profetyczny wobec obecnej katastrofy klimatycznej. Badacze tacy jak Deborah Cook czy Carl Cassegård, wychodząc z pozycji marksistowskich, sięgają po teorię Adorna by opisać krzywdy wyrządzone przez kapitalizm ludzkiej i nie-ludzkiej naturze (Cassegård 2021; Cook 2011). Z kolei inni, jak np. Harriet Johnson czy Andreas Malm, wykorzystują rozważania Adorna w odniesieniu do denializmu klimatycznego, eko-faszyzmu, czy samego pojęcia katastrofy (Johnson 2020; Malm, The Zetkin Collective 2023; Berlin 2020; Gunderson, Stuart, Houser 2020).
Innym obszarem, w którym teoria frankfurtczyków wydaję się wciąż aktualna, są badania nad faszyzmem oraz nowymi formami autorytaryzmu. W tym kontekście szczególnie interesujący wydaje się powrót do dyskusji między Friedrichem Pollockiem i Franzem Neumannem o związkach państwa nazistowskiego z kapitalizmem(Neumann 1942, Pollock 1941, 1990), czy do analiz Trzeciej Rzeczy Sohn-Rethela (Sohn-Rethel 1987), a także Adornowskich badań autorytaryzmu i prawicowego radykalizmu (Adorno 2010, 2020).
W końcu interesują nas powroty do refleksji nad samymi podstawami nauk społecznych z perspektywy teorii krytycznej, nad ich uwikłaniem w kapitalistyczną formę społeczną, a także nad relacją pomiędzy kategoriami myślenia i kategoriami społecznymi. Z jednej strony chodzi nam o dziedzictwo “filozofii praxis” wywodzącej się z myśli Marcusego i jej związek z tradycją zachodniego marksizmu (Feenberg 2023, 2014). Z drugiej zaś chcemy przyjrzeć się użyteczności teorii Sohn-Rethela i jego pojęcia “realnej abstrakcji” (Sohn-Rethel 2021), które w ciągu ostatniej dekady zyskało dużą popularność: używano go do analiz relacji płci (Endnotes Collective 2013), rasy (Bhandar i Toscano 2015, O’Kane 2020), a także fanatyzmu (Toscano 2010). Próby te spotkały się również z wielowymiarową i wartą przepracowania krytyką (Jappe 2013; Finelli 2014; Seaford 2018).
Zachęcamy do nadsyłania tekstów wpisujących się w tematykę numeru lub proponujących także inne spojrzenia na historię i aktualność teorii krytycznej.