Poniżej prezentujemy Słownik pojęć opracowany z okazji polskiego wydania Rzeczy-pospolitej przez Mikołaja Ratajczaka i Jana Sowę - przedruk za: M. Hardt, A. Negri, Rzecz-pospolita. Poza własność prywatną i dobro publiczne, przeł. Praktyka Teoretyczna, Wydawnictwo Korporacji Ha!art, Kraków 2012, s. 511-522.

BIOPOLITYKA – używane przez Hardta i Negriego pojęcie biopoli­tyki pochodzi z wykładów Michela Foucualta wygłaszanych w la­tach 70. XX wieku w Collège de France. Biopolitykę Foucault rozu­mie jako nową formę władzy, inną zarówno od władzy suwerennej, jak i władzy dyscyplinującej. Przedmiotem biopolityki jest popu­lacja rozumiana jako zbiór jednostek gatunku ludzkiego określa­nych przez ich biologiczne cechy, takie, jak rozrodczość, długość życia itd. Celem tej władzy jest kontrolowanie tych cech, zarów­no w sensie pozytywnym (zwiększanie produktywności, zdrowia itd.), jak i negatywnym (eliminowanie chorób, ciał obcych itd.). Hardt i Negri rozumieją jednak biopolitykę przede wszystkim w perspektywie pracy i produkcji, odróżniając często biowładzę od biopolityki (choć rozróżnienie to nie jest przez nich konsekwent­nie stosowane). O ile biopolityka odnosi się do produktywnego potencjału podmiotów nowych form pracy i produkcji: zdolno­ści wytwarzania znaków, informacji, afektów i zawiązania sieci komunikacji, czyli tworzenia społecznego bios (zob. produkcja biopolityczna, żywa praca, operaizm), o tyle biowładza, czy też biopolityczny wyzysk, polega na wyzyskiwaniu na drodze m.in. prywatyzacji, zawłaszczania czy renty owego produktywne­go potencjału społecznego życia (zob. SUBSUMCJA POD KAPI­TAŁ). W tym też sensie ich rozumienie biopolityki fundamental­nie różni się od prawno-politycznego ujęcia Giorgio Agambena, a sam przymiotnik „biopolityczny” ma dla Hardta i Negriego wy­dźwięk zdecydowanie bardziej pozytywny niż dla Foucaulta czy Agambena, opisuje bowiem nowe formy produkcji, które mogą stać się podstawą oporu stawianego kapitałowi (zob. EXODUS).

DOBRO WSPÓLNE (również to, co wspólne – ang. the common w odróżnieniu od dóbr wspólnych – ang. the commons) – jedna z centralnych kategorii systemu pojęciowego Hardta i Negriego, osiowy element komunizmu jako projektu społecznego, gospodarczego i politycznego przeciwstawionego zarówno kapitalizmowi, jak i socjalizmowi z typowymi dla nich formami własności (jak piszą autorzy w 5 części Rzeczy-pospolitej zatytułowanej Poza kapitał, „czym to, co prywatne jest dla kapitalizmu, a to, co publiczne dla socjalizmu, tym to, co wspólne jest dla komunizmu”). Najłatwiejszą do intuicyjnego uchwycenia formą dobra wspólnego są elementy przyrody i świata naturalnego – powietrze, woda, krajobraz, pula zasobów genetycznych itp. – jednak koncepcja Hardta i Negriego wykracza znacznie poza samo tylko ekologiczne ujęcie. Do kategorii tej proponują oni zaliczyć całą grupę zjawisk o charakterze społeczno-kulturowym: wykorzystywaną powszechnie wiedzę – specjalistyczną, ale również potoczną – język, a nawet samą konfigurację relacji społecznych, w czym objawia się biopolityczny charakter dobra wspólnego. W obrębie porządku kapitalistycznego dobro wspólne przejawia się przede wszystkim w formach naznaczonych rozkładem (ang. corruption) jako naród, rodzina i korporacja. Rozkład ten polega przede wszystkim na tym, że chociaż owe instytucje mogą działać tylko dzięki zasobom dobra wspólnego, na którym są zbudowane, dobro wspólne objawia się w nich w formie zawłaszczonej, wypaczonej logiką własności prywatnej lub państwowej oraz poprzecinanej relacjami wykluczenia, kontroli i władzy.

EXODUS – strategia oporu wobec kapitalizmu epoki postfordyzmu polegająca na poszukiwaniu przez pracę żywą linii możliwej ucieczki od logiki organizacji i kontroli procesu produkcji opierającej się na własności prywatnej i najemnej sile roboczej. Ucieczka ta następuje, co ważne, wraz ze wszystkimi zasobami produkcyjnymi, jakie pracownicy autonomicznie wytwarzają (zob. OPERAIZM) takimi, jak ich wiedza, wewnętrzna organizacja, doświadczenie itp. Exodus jest możliwy dzięki zmianom w logice produkcji, które sprawiają, że kapitalista w coraz mniejszym stopniu organizuje i umożliwia produkcję, a w coraz większym jest dla tej produkcji utrudnieniem i ograniczeniem. Przykładem takiej ucieczki jest np.tworzenie autonomicznych instytucji kształcenia, jak wolne uniwersytety (np. UniNomade) czy niezależne kolektywy badawczo-aktywistyczne (np. Edu-factory). Za exodus z komercyjnej i własnościowej logiki produkcji uznać można również ruch wolnego oprogramowania i propozycje autonomicznej organizacji produkcji programów komputerowych formułowane np. przez Richarda Stallmana. Koncepcja exodusu odwołuje się do Deleuzjańskiej propozycji poszukiwania linii ujścia, poprzez które energia produkcji może przebić się na zewnątrz maszyn (w sensie Deleuzjańskim, a więc konstrukcji/aparatów/urządzeń regulujących przepływy) tłumiących produktywny potencjał sił życiowych. W bardziej klasycznej terminologii marksizmu exodus to dążenie sił wytwórczych do przełamania ograniczającej je logiki stosunków społecznych, o czym pisał Marks m.in. w Przedmowie do Przyczynku do krytyki ekonomii politycznej.

OPERAIZM (wł. opraismo, ang. operaismo lub workerism) – dyskurs krytyczny i ruch pracowniczy, który rozwijał się przede wszystkim we Włoszech w latach 60. i 70. XX wieku, ściśle związany – na poziomie zarówno praktycznym, jak i teoretycznym. Jego istotą jest zwrócenie uwagi na autonomiczną, w sensie jej niezależności od kapitału, organizację robotników oraz procesu pracy. Operaizm zaproponował odwrócenie relacji między kapitałem a proletariatem, zgodnie z którym to pracownicy są siłą kształtującą logikę rozwoju stosunków produkcji, do logiki tej zaś musi dostosowywać się kapitał (np. rola strajków robotniczych w ewolucji procesu produkcji, jej mechanizacji, relokacji na peryferia itp.). Operaiści podkreślają aktywny i produktywny charakter samoorganizacji robotników, która jest warunkiem sine qua non wszelkiej aktywności gospodarczej, również kapitalistycznej. Wskazują oni również na ewolucję logiki produkcji i coraz większą rolę, jaką odgrywają w niej czynniki zewnętrzne wobec tradycyjnie definiowanej sytuacji pracy i produkcji (konkretnie zlokalizowana w czasie i przestrzeni działalność pracowników, czyli ich praca w fabryce w czasie dnia roboczego). Zdaniem operaistów produkcja coraz bardziej opiera się na czynnikach, warunkach i zjawiskach występujących poza zakładem pracy jako takim – np. rola wiedzy i socjalizacji nabywanej przez robotników poza i niezależnie od ich aktywności w obrębie fabryki. Włoski marksista Mario Tronti, jeden z prekursorów i klasyków operaizmu, użył na określenie tego zjawiska terminu „społeczna fabryka”, który ma komunikować takie właśnie „rozlanie się” procesów produkcji na całość społecznego życia (echo rozumowania Trontiego pobrzmiewa w koncepcji produkcji biopolitycznej Hardta i Negriego). Diagnozie tej towarzyszy refleksja na temat zmian w organizacji pracy w samej fabryce i przejścia kapitalizmu od tzw. fordystycznego do postfordystycznego modelu produkcji (większa rola wiedzy, uelastycznianie produkcji, jej informatyzacja, rosnąca rola marketingu, czyli produkcji nie tyle towarów dla klientów, co klientów dla towarów, globalizacja itp.). Operaistyczne feministki takie, jak Silvia Federici czy Mariarosa Dalla Costa podkreślały gospodarczą rolę wykonywanej głównie przez kobiety pracy reprodukcyjnej, która jest warunkiem możliwości wszelkiej pracy produkcyjnej mężczyzn w zakładach pracy i z tego powodu powinna być włączona do ekonomicznego rachunku wartości wytwarzanej w procesie kapitalistycznej produkcji. W ten m.in. sposób krytyka operaistyczna podważa tradycyjny podział na pracę produkcyjną i reprodukcyjnej. Obecnie tradycja operaizmu jest kontynuowana przez takich m.in. filozofów, jak Antonio Negri, Paolo Virno, Gigi Roggero czy Matteo Pasquinelli, przy czym logika myślenia operaistycznego jest w tych kontynuacjach w różny sposób przekształcona i zgeneralizowana na nowe sfery życia społecznego oraz produkcji (Roggero jest np. teoretykiem edukacji, do której opisu stosuje parę pojęć wiedza żywa – wiedza martwa, analogicznych wobec marksowskiej pracy żywej i pracy martwej, a Pasquinelli interesuje się domeną własności intelektualnej, sztucznej inteligencji oraz pracą zaawansowanych maszyn cyfrowych). Z tego powodu ich działalność określa się czasem mianem postoperaizmu. Dla podkreślenia łączności i kontynuacji między starszym i nowszym operaizmem przedrostek „post-” stawiany bywa czasem w nawias.

PRACA NIEMATERIALNA – pojęcie rozwijane przede wszystkim w latach 90. XX wieku przez teoretyków skupionych wokół założonego m.in. przez Negriego czasopisma „Futur Antérieur”. Pojęcie to w Rzeczy-pospolitej występuje po licznych modyfikacjach już jako praca/produkcja biopolityczna. Praca niematerialna odnosi się z jednej strony do powstawania nowych form pracy, takich, jak operowanie danymi i symbolami oraz praca w sieciach komunikacyjnych. Z drugiej strony pojęcie pracy niematerialnej należałoby odnieść do faktu uznawania za pracę tych form aktywności, które nigdy nie funkcjonowały jako praca, co ma miejsce np. w dziedzinach związanych z modą, public relations, reklamą, mediami, marketingiem itd. W końcu, praca niematerialna obejmuje też wszelkiego rodzaju formy pracy afektywnej, takie, jak opieka nad chorymi i dziećmi, praca psychologów i terapeutów itd. Wszystkie te postacie pracy niematerialnej mają za wspólny mianownik nie tyle niematerialność samego procesu pracy, co niematerialność jego wytworu.

PREKARNOŚĆ (ang. precarity, precariousness, fr. precarité; również prekariat) – termin opisujący typową dla późnego kapitalizmu kondycję życia i pracy w warunkach niepewności, niestabilności i nieprzewidywalności. Prekarność jest kolejnym po proletaryzacji – czyli podporządkowaniu reżimowi pracy najemnej jako takiej – krokiem w rozwoju kapitalistycznych stosunków produkcji, a jednocześnie regresem wobec socjalnych osiągnięć klasy robotniczej z okresu drugiej połowy XX wieku. Termin „prekarność” jest więc krytycznym sposobem opisu tego, co liberalni teoretycy kapitalizmu nazywają uelastycznianiem warunków zatrudnienia. Określenie „prekariat” odnosi się natomiast do nowej grupy/klasy jednostek podporządkowanych owemu reżimowi elastycznego zatrudnienia (skojarzonemu z takimi potocznymi określeniami, jak np. „umowy śmieciowe”). Warto jednak pamiętać, że prekariatu nie konstytuują wcale najniższe, w sensie socjome trycznym, grupy społeczne (tzw. podklasa, ang. underclass). Jego specyfika polega właśnie na obejmowaniu swoim zasięgiem jednostek żyjących w różnych warunkach materialnych oraz wykonujących różne zawody, w tym również takie, które posiadają wysoki prestiż społeczny (np. nauczycielki akademickiej, grafika, artystki czy aktora). Hardt i Negri – w przeciwieństwie do socjalistów i podobnie jak cała tradycja operaizmu, z której wywodzi się ich myśl – nie uznają ratowania państwa opiekuńczego za jedyne i najlepsze lekarstwo na prekarne warunki życia oraz pracy. Ich propozycje są raczej nastawione prospektywnie na poszukiwanie nowych strategii oporu wobec nowych form eksploatacji, jak np. exodus. Wiąże się z tym również ocena samego zjawiska prekarności inna od diagnoz formułowanych przez zarówno liberałów (pożądane uelastycznienie), jak i konserwatystów (rozbijanie tradycyjnych wspólnot) oraz socjalistów (niszczenie państwa opiekuńczego, o które należy walczyć). W ujęciu (post)operaistycznym prekarność można uznać za paradoksalny sposób objawiania się autonomii siły roboczej, jej rosnącej niezależności od organizacji pracy przez kapitalistów, a co za tym idzie możliwości autonomicznej produkcji.

SKŁAD KLASOWY – termin wprowadzony przez teoretyków włoskiego operaizmu, będący najważniejszą konsekwencją przyjętej przez nich perspektywy badania kapitału jako stosunku społecznego od strony żywej pracy (co określano również jako „rewolucję kopernikańską w marksizmie”). Skład klasowy jest terminem odnoszącym się do Marksowskiego pojęcia „organicznego składu kapitału” (proporcjonalnego stosunku kapitału stałego do kapitału zmiennego w procesie produkcji), określa jednak wyłącznie stosunki w obrębie kapitału zmiennego (czyli pracy). Należy odróżnić techniczny skład klasowy od składu politycznego. Ten pierwszy dotyczy kapitalistycznej artykulacji i hierarchizacji robotników, wykształcania się nowych form pracy i ich podmiotów oraz ich wzajemnego powiązania przez kapitał. Skład polityczny dotyczy zaś metod oddolnej organizacji robotników, zarówno w miejscu pracy, jak i poza nim. Oba te rodzaju składu, rozważane we wzajemnym powiązaniu, określają charakter i potencjał klasy robotniczej i perspektywę prowadzonych przez nią walk. Antonio Negri twierdzi, że w reżimie pracy biopolitycznej skład techniczny i skład polityczny ulegają hybrydyzacji.

SUBSUMCJA POD KAPITAŁ (FORMALNA I REALNA) – pojęcie wypracowane przez Marksa w jego pismach ekonomicznych, najpełniej wyłożone w Rezultatach bezpośredniego procesu produkcji, szkicach do Kapitału z lat 1863–1864, jednym z najważniejszych tekstów, oprócz Grundrisse, dla teorii włoskiego operaizmu. Formalna subsumcja opisuje moment zawiązywania kapitalistycznej relacji między pracą i kapitałem: wprowadzenie produkcji towarowej, pracy najemnej oraz wykształcenie się typowo kapitalistycznego wyzysku jako wytwarzania (bezwzględnej) wartości dodatkowej. Subsumcja realna dotyczy zaś momentu przekształcania rzeczywistych warunków pracy oraz funkcjonowania procesu produkcji w skali społecznej. Oznacza ona technologiczną innowację w obszarze środków produkcji, umożliwioną dzięki nauce, oraz obejmowanie przez kapitalistyczne stosunki pracy i produkcji całego obszaru społecznego. Według Hardta i Negriego kolejnym etapem realnej subsumcji jest wykształcenie się wyzysku na skalę biopolityczną, czyli objęcia przez relację kapitalistyczną całego obszaru życia społecznego, w wyniku czego życie jako takie staje się produktywne (zob. biopolityka). Mówiąc inaczej, nie ma już dzisiaj zewnętrza wobec kapitalistycznych stosunków pracy i produkcji, a jedyny możliwy opór musi narodzić się wewnątrz nich. Z drugiej strony w Rzeczy-pospolitej Hardt i Negri podkreślają, że efektem realnej subsumcji w przypadku pracy biopolitycznej jest rosnąca autonomizacja pracy, która w coraz większym stopniu uniezależnia się od organizacyjnej i kontrolnej funkcji kapitału. W ten sposób, paradoksalnie, ruch samego kapitału tworzy nowe możliwości stawiania oporu, jak np. exodus.

URZĄDZENIE (franc. dispositif, tłumaczony czasami jako „dyspozytyw”, a także „aparat”) – pojęcie pojawiające się w pismach Foucaulta, opracowane później przez Deleuze’a, Agambena i innych teoretyków biopolityki. U Foucaulta odnosi się ono do pewnych heterogenicznych zestawów dyskursów, instytucji, praktyk, norm, rozporządzeń prawnych, fizycznych obiektów, twierdzeń naukowych itd., które są ze sobą w danym momencie historii w odpo wiedni sposób powiązane i stanowią dzięki temu odpowiedź na pewną istotną i ważną czy też nagłą potrzebę. Urządzenie ma według Foucaulta więc przede wszystkim pewną funkcję strategiczną. U Hardta i Negriego urządzenie rozumiane jest również jako strategiczny zestaw, jednak jego funkcja zostaje określona jako produkcja podmiotowości. Tym samym więc urządzenia należy zawsze rozpatrywać z perspektywy dobra wspólnego oraz pracy/produkcji biopolitycznej.

WŁADZA KONSTYTUUJĄCA/UKONSTYTUOWANA – pojęcie władzy konstytuującej i władzy ukonstytuowanej jest tematem podejmowanym przez filozofię polityczną od samych początków nowożytności. Odnajdujemy je np. w myśli Machiavellego czy w Spinozjańskim rozróżnieniu potentia i potestas. Negri zajmował się nim obszernie w swojej książce Il potere costituente (1992). Władza konstytuująca to władza fundująca nowy porządek polityczno-prawno, źródło konstytucji. Władza ukonstytuowana to władza będąca efektem ukonstytuowania tego porządku, działająca już w oparciu o konstytucję. Negri stwierdza, że nowoczesność charakteryzuje się powstaniami prowadzącymi do wykształcenia się władzy konstytuującej, która następnie zanika, czy też zostaje wchłonięta przez ukonstytuowany przez siebie porządek, a tym samym zneutralizowana. Celem polityki wielości w epoce określanej czasami przez Negriego i Hardta jako ponowoczesna byłoby takie ugruntowanie władzy konstytuującej, która nie wyczerpywałaby się we władzy ukonstytuowanej.

WIELOŚĆ – według Hardta i Negriego wielość jest nowym podmiotem polityki w epoce globalizacji. Pojęcie wielości wywodzi się z klasycznej filozofii polityki: użyte zostało po raz pierwszy przez Machiavellego (w Rozważaniach nad pierwszym dziesięcioksięgiem historii Rzymu Liwiusza), a odwoływali się do niego również Spinoza i Hobbes. U tego ostatniego wielość przeciwstawiana jest ludowi jako efekt rozpadu państwa i powrotu do stanu natury. Również Hardt i Negri przeciwstawiają wielość ludowi, a także klasycznie rozumianej klasie (zob. SKŁAD KLASOWY). Wielość powstaje w sieciach komunikacji i pracy niematerialnej, obejmuje wszystkie podmioty dotknięte wyzyskiem pracy biopolitycznej. Jakkolwiek trudno określić społeczną substancję wielości, z pewnością można stwierdzić, że jest to podmiot wymykający się społecznym tożsamościom, hierarchiom i formom władzy opartym na reprezentacji. Jako taka wielość jest podmiotem rewolucyjnym, pragnącym możliwości bezpośredniego rządzenia samą sobą. Dlatego o ile lud jest podmiotem władzy ukonstytuowanej, wielość jest podmiotem władzy konstytuującej (w tym sensie nigdy nie może zostać zamknięta w ramach ukonstytuowanego porządku politycznego).

WSPÓŁBADANIE (wł. conricerca, ang. co-research) – praktyka produkcji wiedzy, która nie utrzymuje rozróżnienia na aktywnego badacza i pasywny przedmiot badania. Współbadania za swój cel oraz model przyjmują produktywną kooperację, która sprawia, że uczestnicy badania są aktywnymi podmiotami wytwarzania wiedzy oraz aktywnie przekształcają się w procesie badania. Nie są to więc badania prowadzone na społecznych grupach czy podmiotach, ale z nimi, stąd przedrostek „współ-”. Ze względu na przekształcenie, jakiemu w procesie badania ulegają sami badani, współbadanie można również uznać za technikę konstrukcji podmiotowości i – co ściśle z tym związane – rozwoju (samo)świadomości klasowej. Metodologia i praktyka współbadań była rozwijana intensywnie w latach 50. i 60. XX wieku przez przedstawicieli włoskiego operaizmu. Wywodzi się częściowo z tradycji „badań bojowych” (ang. militant research), za których prekursora można uznać samego Marksa i opracowaną przez niego w 1880 roku ankietę do badania położenia robotników, jednak współbadanie kładzie jeszcze większy nacisk na autonomiczną produkcję wiedzy przez „badany” podmiot. W ostatnich latach przedmiotem szczególnego zainteresowania badaczy i badaczek posługujących się metodą współbadania stały się zjawiska związane z prekarnością i prekariatem.

ŻYWA PRACA – u Marksa pojęcie żywej pracy przeciwstawione jest pracy uprzedmiotowionej (w towarze jako końcowym wytworze procesu produkcji albo środku do pracy jako elemencie procesu produkcji). Żywa praca to z drugiej strony wszystkie aktywności podejmowane przez ludzi w procesie pracy. Z perspektywy procesu pomnażania wartości (perspektywy kapitału) żywą pracę określa się jako kapitał zmienny, przy czym nie można tych określeń uznać za równoważne – kapitał zmienny bowiem to jedynie koszt żywej pracy, podczas gdy żywa praca jest źródłem wartości, tylko częściowo wyrównanej przez płacę roboczą (koszt kapitału zmiennego). Hardt i Negri podkreślają za Marksem, że żywa praca zawsze wykracza poza kategorie narzucane na nią przez kapitał, jednak w dobie pracy niematerialnej i produkcji/pracy biopolitycznej żywa praca wykracza nie tylko poza kategorie „czysto” ekonomiczne (choć jest oczywiście dalej wyzyskiwana), co także poza wszelkie hierarchizacje i stratyfikacje (czyli poza narzucany jej techniczny skład klasowy), co daje jej możliwość wcielania w życie nowych strategii oporu takich, jak np. exodus. Z drugiej strony realizacja realnej subsumcji pod kapitał doprowadziła do takiego stanu rzeczy, w którym trudno mówić w ogóle o żywej pracy, a raczej o życiu, które nie produkowałoby już wartości dla kapitału.

Opracowali Mikołaj Ratajczak i Jan Sowa