Obszary niewiedzy. Lewicowa krytyka literacka
Obszary niewiedzy. Lewicowa krytyka literacka
Redakcja numeru: Monika Bobako Redakcja pomocnicza: Michał Pospiszyl
Monika Bobako, Wstęp - Islamofobia. Konteksty
POLSKA I MUZUŁMANIE: NIE-ISLAMOFOBICZNA HISTORIA
Dariusz Kołodziejczyk, Stosunki dawnej Rzeczypospolitej z Turcją i Tatarami: Czy naprawdę byliśmy przedmurzem Europy? [expand title="Abstrakt"]
[/expand]Wbrew pokutującym stereotypom, wojny Rzeczypospolitej z Imperium Osmańskim zdarzały się rzadko, a we wzajemnych stosunkach przeważało dążenie do zachowania pokojowego sąsiedztwa. Frazeologia przedmurza chrześcijaństwa była natomiast chętnie wykorzystywana przez dwór polski jako argument przetargowy w stosunkach z innymi stolicami Europy, zwłaszcza z papieskim Rzymem. Jednak dopiero w okresie zaborów, głównie dzięki twórczości Henryka Sienkiewicza, Turek i muzułmanin stał się niejako substytutem wroga, zastępując ze względów cenzuralnych reprezentantów państw zaborczych. Tymczasem studia nad epoką Jagiellonów ujawniają pragmatyczny stosunek członków tej dynastii do relacji z muzułmanami, wzajemną znajomość obyczajów, świąt religijnych i kalendarza, oraz otwartość na tworzenie sojuszy politycznych i wojskowych. Nie zmieniło się to i w czasach królów elekcyjnych, gdy frazeologia obrony chrześcijaństwa, stosowana na użytek wewnętrzny i zwłaszcza w stosunkiem z Zachodem, szła często w parze z szacunkiem dla muzułmańskich partnerów i brakiem uprzedzeń religijnych we wzajemnych stosunkach. Nieporozumieniem są dzisiejsze próby wykorzystywania postaci Jana Sobieskiego dla celów antymuzułmańskiej propagandy, monarcha ten bowiem cenił kulturę orientalną, znał język turecki, utrzymywał regularne kontakty z muzułmańskimi stolicami, idąc zaś pod Wiedeń kierował się politycznym pragmatyzmem, a nie względami o charakterze religijnym.
Słowa kluczowe: przedmurze chrześcijaństwa, Imperium Osmańskie, Tatarzy, stosunki chrześcijańsko-muzułmańskie, renesansowa dyplomacja, kalendarz
ISLAMOFOBIA JAKO FORMACJA IDEOLOGICZNA
Przemysław Wielgosz, Od walki klas do zderzenia cywilizacji. Geopolityka i ekonomia polityczna islamofobii [expand title="Abstrakt"][/expand] Marcin Starnawski, Populizm antyislamski a socjalizacja polityczna w kontekście polskim [expand title="Abstrakt"]Artykuł jest próbą zarysowania ekonomicznych i politycznych ram oraz historycznego procesu formowania się współczesnych postaci islamofobii. Autor wskazuje, że odbywało się to na dwóch poziomach – geopolitycznym oraz wewnętrznym, realizowanym na poziomie państw narodowych. Proces ten wpisuje się w kryzys hegemonii zachodniej w globalnym systemie kapitalistycznym oraz strukturalny kryzys gospodarczy kapitalizmu. Islamofobia okazuje się funkcjonalnym narzędziem zarządzania kryzysami. Po pierwsze, stanowi element legitymizacji polityki imperialistycznej, kreując obraz nowego wroga Zachodu. Po drugie, jest narzędziem neoliberalnej polityki „dzielenia i rządzenia” klasami podporządkowanymi w Europie i Ameryce Północnej.
Słowa kluczowe: islamofobia, ekonomia polityczna, imperializm, walka klas, rewolucja islamska, Bliski Wschód, neoliberalizm
[/expand]Artykuł przedstawia propozycję ramy analitycznej dla zjawiska islamofobii w szerszym kontekście politycznym. Jako główne kategorie służą do tego: pojęcie populizmu – interpretowane w świetle politologicznych ujęć radykalizmu lub ekstremizmu prawicowego i jego związków z rasizmem (populizm etnocentryczny), a także pojęcie socjalizacji politycznej jako kształtowania świadomości, wdrażania w kulturę polityczną i interpelacji do zbiorowej podmiotowości. W oparciu o tę ramę podejmuję analizę roli populizmu antyislamskiego w socjalizacji młodego pokolenia w Polsce w powiązaniu z innymi roszczeniami polityczno-kulturowymi. Po omówieniu wybranych wątków dyskursu antyislamskiego i osadzeniu go w szerszym konglomeracie ideologicznym prawicy prezentuję zabiegi agend socjalizacyjnych polskich nacjonalistów, które służą formowaniu nowego pokolenia politycznego. W końcowej części artykułu analizuję obserwowaną podmiotowość przez pryzmat socjopedagogicznych koncepcji oporu i socjalizacji krytycznej, a także w świetle zagadnienia funkcjonalnego związku populistyczno-rasistowskiej podmiotowości z kapitalizmem.
Słowa kluczowe: islamofobia, nacjonalizm, pokolenie, populizm, rasizm, socjalizacja
ISLAM I ONTOLOGIE WROGOŚCI
Gil Anidjar Żyd, Arab. Historia wroga [expand title="Abstrakt"][/expand] Talal Asad, Terroryzm [expand title="Abstrakt"]Tekst jest fragmentem książki The Jew, The Arab. A History of the Enemy poświęconej historii wrogości między Arabami i Żydami, a także historii związku tego konfliktu z kształtowaniem się zarówno tożsamości w Europie, jak i tożsamości samych Arabów i Żydów. Śledząc rozważania takich filozofów jak Carl Schmitt czy Jacques Derrida, autor stara się przedstawić mechanizmy odpowiedzialne za tworzenie różnic pierwotnych względem tożsamości i jednocześnie dla ich konstrukcji niezbędnych. Różnice te są niezbędne do tworzenia par pojęciowych takich jak „wnętrze–zewnętrze” czy „wróg–przyjaciel”. Problem konstrukcji pojęcia wroga jako konstrukcji różnic i tożsamości zostaje tu zbadany na płaszczyźnie teologii, polityki i prawa, a także jako zagadnienie związane z różnicami etnicznymi oraz z pojęciem „Europy”.
Słowa kluczowe: antysemityzm, islamofobia, kolonializm, różnica, Europa, orientalizm, Derrida, teologia, prawo
[/expand]Tekst jest próbą prześledzenia dialektyki pojęcia przemocy w kontekście tzw. „wojny z terroryzmem”. Autor, wychodząc od krytycznej analizy koncepcji zderzenia cywilizacji, stara się nakreślić bardziej złożony obraz historycznych i politycznych tendencji, składających się na obecną sytuację geopolityczną Bliskiego Wschodu. Dzięki temu możliwe staje się odrzucenie moralizatorskiej retoryki dotyczącej „wojny z terroryzmem”. Spojrzenie na główne cechy współczesnych konfliktów zbrojnych bez moralnych uprzedzeń pozwala podważyć założenie, zgodnie z którym istnieje zasadnicza różnica pomiędzy współczesną wojną, prowadzoną przez armie (posiadające państwową legitymizację), a terroryzmem. Rozróżnienie to leży u podstaw dominującego w zachodnich mediach obrazu „wojny z terroryzmem”, przedstawianej jako prosta i moralnie uzasadniona reakcja na barbarzyńską przemoc, która ma swoje źródła w islamie. Opowieść o zderzeniu barbarzyństwa i cywilizacji stanowi jedną z historycznych narracji służących uzasadnieniu przemocy, która wpisana jest w dzieje relacji Zachodu ze światem niezachodnim.
Słowa kluczowe: wojna z terrorem, islam, Zachód, przemoc, terroryzm
ANTYSEMITYZM I ISLAMOFOBIA: PUNKTY SPRZĘŻEŃ
Paul A. Silverstein, Fantazja i przemoc wyobraźni religijnej: islamofobia i antysemityzm we Francji i Afryce Północnej [expand title="Abstrakt"][/expand] Monika Bobako, Węzeł palestyński. "Nowy antysemityzm", islamofobia i pytanie o nie-islamofobiczną Europę [expand title="Abstrakt"]Tekst jest próbą prześledzenia zmian we francuskiej retoryce antyislamskiej oraz osadzenia ich w szerszym kontekście (post)kolonialnej historii francuskiej polityki asymilacyjnej. Autor wychodzi od pytania o związek łączący przemoc z formowaniem się kategorii etniczno-religijnej różnicy, by wyjaśnić, w jaki sposób kształtowała się polityczna i kulturowa tożsamość francuskich wspólnot muzułmańskich. Współczesna islamofobia i przemoc skierowana przeciwko Arabom, przejawiające się zarówno w dyskursie medialnym, jak i w polityce państwa, zostają zestawione z dyskursem antysemickim, w którym kwestia asymilacji odgrywa równie ważną rolę. Zdaniem autora islamofobiczne i antysemickie narracje dotyczące zdolności danej grupy do asymilacji służą do kreślenia linii demarkacyjnej pomiędzy tymi grupami etnicznymi, które dają się zaliczyć w poczet narodowej wspólnoty (utożsamianej z francuskim państwem), oraz tymi, które postrzegane są jako z samej swej natury obce.
Słowa kluczowe: islamofobia, antysemityzm, Francja, Afryka północna, asymilacja, przemoc, państwo
[/expand]Europejska historia dwudziestego wieku doprowadziła do tego, że Żydzi i Arabowie, a także żydzi i muzułmanie, znaleźli się w sytuacji konfliktu, który ma charakter zarówno polityczny, jak i quasi-metafizyczny. Cele artykułu to analiza wpływu, jaki konflikt ten wywarł na postrzeganie antysemityzmu i islamofobii, oraz pokazanie islamofobicznych implikacji dyskursu, w ramach którego funkcjonuje kategoria „nowego antysemityzmu” (zwłaszcza w wariancie rozwijanym przez Alaina Finkielkrauta). Główna teza tekstu głosi, że zarówno walka przeciwko antysemityzmowi i islamofobii, jak i przeciwko łączącemu je w pewnych okolicznościach mechanizmowi negatywnego sprzężenia zwrotnego, wymaga nie tylko przeciwstawienia się uprzedzeniom antyżydowskim i antymuzułmańskim, ale także głębokiego, krytycznego przemyślenia koncepcji europejskości, które leżą u ich podstaw. Według autorki dobrym punktem wyjścia może być postkolonialne odczytanie żydowskiej tradycji intelektualnej, proponowane m.in. przez Amnona Raz-Krakotzkina, które skupia się na figurze Żyda mizrahijskiego.
Słowa kluczowe: islamofobia, „nowy antysemityzm”, Alain Finkielkraut, konflikt palestyński, Żydzi mizrahijscy, postsyjonizm, Amnon Raz-Krakotzkin
POLITYKI EMANCYPACYJNE I ISLAMOFOBIA
Saba Mahmood, Religia, feminizm i imperium: nowe ambasadorki islamofobii [expand title="Abstrakt"][/expand] Marianna Szczygielska, „Jedząc kebaba...”. Zwierzęta i zwierzęcość a islamofobia [expand title="Abstrakt"]Tekst omawia zjawisko uwikłania niektórych nurtów współczesnego feminizmu w odtwarzanie dyskursu islamofobicznego. Autorka prezentuje postaci takie jak Azar Nafisi, Irshad Manji czy Ayaan Hirsi Ali – publicystki i działaczki przedstawiające skrajnie negatywny obraz islamu jako religii ze swojej istoty nakłaniającej do przemocy i uciskającej kobiety. Taka wizja islamu jest bliska ideologii konserwatywnej i świetnie wpisuje się w zachodnie projekty imperialistyczne, takie jak wojna z terroryzmem czy interwencje na Bliskim Wschodzie dokonywane pod pretekstem „wprowadzania demokracji”. Jak pokazuje autorka, część zachodnich feministek, np. Margaret Atwood czy Susan Sontag, nie dostrzega tego faktu i bezkrytycznie przyjmuje dyskurs wspomnianych krytyczek islamu. Postaci te odgrywają więc rolę „ambasadorek islamofobii”, legitymizując swoje stanowisko jako „feministyczne” i „postępowe”.
Słowa kluczowe: feminizm, islamofobia, imperializm, wojna z terroryzmem
[/expand]Niniejszy artykuł zawiera przegląd głównych wątków konfliktu między obrońcami praw zwierząt a mniejszościami etnicznymi i religijnymi w kontekście sporu o obój rytualny i produkcje mięsa halal w Europie. Proponuję analizę tej debaty oraz jej islamofobicznych aspektów z perspektywy studiów nad zwierzętami i teorii postkolonialnej. Z jednej strony, postantropocentryczna optyka umożliwia krytykę „humanitarności” uboju zwierząt w ramach przemysłowej produkcji mięsa w nowoczesności, a z drugiej, teoria postkolonialna wskazuje na wykorzystywanie pojęć „zwierzęcości” i „zezwierzęcenia” w urasowionej hierarchii władzy. Połączenie tych perspektyw destabilizuje jednoznaczną polaryzację w ramach dyskusji na temat uboju rytualnego, toczonej pomiędzy aktywistami na rzecz praw zwierząt i obrońcami praw religijnych, tym samym przesuwając ciężar analizy na krytykę wzajemnie wzmacniających się systemów opresji, które uprzedmiatawiają zwierzęta i dehumanizują marginalizowane grupy etniczne.
Słowa kluczowe: ubój rytualny, halal, prawa zwierząt, islamofobia, mniejszości religijne, humanitaryzm
VARIA
Piotr Juskowiak, O twórczej destrukcji przestrzeni – Marks i sieci logistyczne [expand title="Abstrakt"][/expand] Eliasz Robakiewicz, Demokracja i kapitalizm: teoria polityczna Ellen Meiksins Wood [expand title="Abstrakt"]Główny cel artykułu stanowi reinterpretacja najistotniejszych przemian sektora logistycznego (nowe formy i funkcje infrastruktury, innowacje w oprogramowaniu i kształtowaniu przestrzeni, specyfika miast logistycznych itp.) z perspektywy krytycznych studiów miejskich. Wykorzystuję do tego inspiracje płynące z Marksowskich koncepcji cyrkulacji kapitału i niszczenia przestrzeni przez czas. W pierwszej części artykułu zwracam uwagę na obecny w myśli Marksa metodologiczny prymat ruchu oraz wyróżnioną rolę transportu w realizacji, ale również zwiększaniu wartości dodatkowej. Tworzę tym samym główne punkty oparcia dla tezy, w której ujmuję logistykę jako logiczną wypadkową przestrzennej dynamiki kapitału i kapitalistycznej logiki akceleracji, analizowanych przez Marksa w drugim tomie Kapitału i w Zarysie krytyki ekonomii politycznej. Druga część tekstu stanowi rozbudowaną interpretację Marksowskiego pojęcia niszczenia przestrzeni przez czas. Proponując trzy możliwe odczytania tego konceptu (jako kompresję, synchronizację i abstrakcję), wiążę je z typową dla logistyki strategią twórczej destrukcji przestrzeni, która materializuje się na gruncie i za sprawą infrastruktury akceleracji. W trzeciej części omawiam te innowacje sektora, które pozwalają w nim widzieć obszar tendencyjny z punktu widzenia całego kapitalizmu. Podejmuję w tym celu zagadnienie fabrykowania świata (Mezzadra i Neilson 2013a), które umożliwia eksplorowanie nowego porządku geoekonomicznego – z uwzględnieniem zmieniających się postaci władzy infrastruktury i pracowniczej podmiotowości – w terminach globalnej fabryki (Cowen 2014b) i miasta logistycznego.
Słowa kluczowe: logistyka, Marks, infrastruktura akceleracji, cyrkulacja kapitału, niszczenie przestrzeni przez czas, miasto logistyczne
[/expand] Ellen Meiksins Wood, Od możliwości do imperatywu: historia rynku [expand title="Abstrakt"]Ellen Meiksins Wood jest teoretyczką łączoną, wraz z Robertem Brennerem, z nurtem zwanym „politycznym marksizmem”. W niniejszym artykule postaram się przybliżyć, czym wyróżnia się ten nurt. W pierwszej części przedstawiam krótką charakterystykę „marksizmu politycznego” jako nurtu, w którym centrum zainteresowań stanowią stosunki reprodukcji społeczeństwa kapitalistycznego, oraz rekonstrukcję sporu o przejście od feudalizmu do kapitalizmu, czyli sporu o genezę tego społeczeństwa. Jednocześnie staram się wskazać, jak debata dotycząca problemu powstania kapitalizmu stanowi kluczowe zagadnienie, wokół rozwiązania którego zogniskowane zostały badania teoretyczki. W części drugiej omawiam to, w jaki sposób Meiksins Wood rozumie pojęcie „klasy”, a także jej badania dotyczące demokracji w antycznej Grecji.
Słowa kluczowe: Meiksins Wood, marksizm polityczny, Brenner, kapitalizm, feudalizm
[/expand] Ellen Meiksins Wood, Agrarne początki kapitalizmu [expand title="Abstrakt"]Autorka pokazuje w swoim artykule, że historia kapitalistycznego rynku nierozerwalnie wiąże się z bezprecedensowym w historii użyciem siły i przemocy. Takie konsekwentne spojrzenie na rynek pozwala inaczej interpretować przejście z porządku feudalnego do kapitalistycznego. Autorka wskazuje, że nie było ono „wyzwoleniem” spod feudalnych okowów, ale przeciwnie – wiązało się z podporządkowaniem rynkowym imperatywom produkcji kapitalistycznej, które wynikało nie tyle z technologicznego postępu czy nieomal ponadhistorycznych praw, ale z przekształceń społecznych stosunków własności między chłopami a panami w Anglii. Proponowane w artykule ujęcie kapitalistycznego rynku stawia też w innym świetle przeciwstawione mu alternatywy polityczne.
Słowa kluczowe: kapitalizm, rynek, historia, Brenner, Polanyi.
[/expand]Tekst przedstawia podstawowe założenia i tezy „marksizmu politycznego”. Autorka wykazuje, jak i dlaczego początki kapitalizmu należy wiązać w pierwszej kolejności z wsią i rolnictwem, a dopiero w drugiej z miastem i handlem. Podporządkowanie procesów produkcji żywności imperatywom kapitalizmu stanowi o rewolucjonizującym charakterze kapitalizmu, gdyż przekształceniu ulegają w ten sposób procesy odpowiedzialne za samą reprodukcję społeczeństwa, a nie jedynie dystrybucji lub redystrybucji nadwyżek.
Słowa kluczowe: kapitalizm, Meiksins Wood, marksizm polityczny, historia, rynek
KAPITALIZM. HISTORIA KRÓTKIEGO TRWANIA
Jan Sowa, Kapitalizm. Historia krótkiego trwania – dziewiętnaście Long Reads o „tysiącu lat niewolnictwa” [expand title="Abstrakt"][/expand] Kacper Pobłocki, Dwie podróże po kapitalizmie, czyli odpowiedź Janowi Sowie [expand title="Abstrakt"]Niniejszy tekst stanowi krytyczny esej poświęcony książce Kacpra Pobłockiego Kapitalizm. Historia krótkiego trwania. Zawiera on szereg luźno powiązanych uwag dotyczących kwestii założeń metodologicznych, wartości eksploatacyjnej, aktualności i nowatorskości, a także społecznego funkcjonowania książki Pobłockiego. Spośród poruszanych tu problemów trzy mają dominujący charakter: metodologiczny problem wyjaśnienia początków kapitalizmu oraz społecznego znaczenia systemu (debata między marksizmem a teorią zależności); omówienie historycznych przykładów niekapitalistycznych systemów społecznych; problem teleologii historii w wyjaśnieniach historycznych oraz jego ukryta obecność w terminologii sugerującej liniowy rozwój historii ludzkości.
Słowa kluczowe: historia kapitalizmu, Pobłocki, Marks, Polanyi, teoria zależności, teoria historii, krytyczna geografia
[/expand]Niniejszy artykuł stanowi odpowiedź na tekst „Kapitalizm. Historia krótkiego trwania – dziewiętnaście Long Reads o »tysiącu lat niewolnictwa«” autorstwa Jana Sowy. Ustosunkowuję się w nim do argumentów i zarzutów sformułowanych przez Sowę, a także przedstawiam własną opinię na temat roli społecznej publikacji naukowych oraz ich funkcjonowania w dyskursie akademickim. Główne kwestie poruszane w tekście to mój stosunek do teorii Karla Polanyi’ego (w szczególności do jego teorii trzech towarów fikcyjnych stanowiących podstawę kapitalizmu), wykładnia teoretycznego znaczenia sporu o pojęcie przestrzeni w analizie kapitalizmu oraz zagadnienie de-okcydentalizacji teorii.
Słowa kluczowe: historia kapitalizmu, Sowa, okcydentalizm, Polanyi, teoria zależności, teoria historii, krytyczna geografia