Obszary niewiedzy. Lewicowa krytyka literacka
Obszary niewiedzy. Lewicowa krytyka literacka
Redaktor numeru: Bartłomiej Błesznowski Redaktorzy pomocniczy: Mikołaj Ratajczak, Eliasz Robakiewicz
Bartłomiej Błesznowski, Strukturalizm i historia
ARTYKUŁY
Aleksandra Charędziak, Przedmowa tłumaczki
Michel Foucault, Odpowiedź na pytanie [expand title="Abstrakt"]
Abstrakt: Prezentowany artykuł Michela Foucaulta został opublikowany w 1963 roku. Foucault rozwija w nim koncepcję archeologii wiedzy – metody analizy historycznych dyskursów, którą zaprezentuje w sześć lat później w książce o tym właśnie tytule. Artykuł powstał na kanwie pytania wybranego przez autora spośród zadanych mu przez redakcję „Esprit”, które dotyczyło możliwości pojęciowego opracowania przymusu systemu dyskursywnego przy jednoczesnym zaakcentowaniu nieciągłości w jego obrębie a tym samym możliwości twórczego działania w historii ducha. A także, czy tak sformułowana aporia zakładałaby z konieczności zgodę na przymus systemu lub afirmację siły zdolnej do przekształcenia go za pomocą zewnętrznej przemocy? Tekst jest wprawką do sformułowania dojrzałej teorii dyskursu, rodzajem autoanalizy, która pozwala Foucaultowi powiązać własną metodę historyczną z „progresywistyczną polityką” myśli i rozwiązać w ten sposób dylemat pełnej determinacji i wolnego sprawstwa obecny w rozważaniach wielu strukturalistów.
Słowa kluczowe: archeologia wiedzy, dyskurs, nieciągłość, zdarzenie dyskursywne, episteme, transformacje, polityka progresywistyczna
[/expand]
Bartłomiej Błesznowski, Dyskurs jako praxis. Archeologia wiedzy jako teoria materializmu performatywnego [expand title="Abstrakt"]
Abstrakt: Główną stawką artykułu jest ontologiczny status pojęciowości związanej z archeologią wiedzy Michela Foucaulta w kontekście „aporetycznego” źródła jego inspiracji, jakim były niewątpliwie strukturalizm i psychoanaliza lacanowska. Jeśli naczelne pojęcie Foucaulta – dyskurs – zasadza się na społeczno-historycznej trwałości wypowiedzi odniesionych do tych samych reguł formacyjnych, formacja dyskursu zaś stanowi pole, w ramach którego wypowiedzi powiązane są ze sobą i ustabilizowane w swym rozproszeniu, pytaniem, które winniśmy zadać, jest kwestia „materialności” tychże wypowiedzi, a co za tym idzie materialny mechanizm transformacji nie tyle dyskursu, ile reguł jego wyłaniania, konstytutywna zasada nieciągłości. Jak pisał Gilles Deleuze: „teraźniejszość jest rzutem, kośćmi […] za jednym zamachem rzucane są kości i reguły”. Dyskurs jest więc nie tyle zbiorem mniej lub bardziej ustrukturyzowanych reguł, ile raczej zbiorem praktyk, dzięki którym dokonuje się akt performatywny; podmioty (indywidualne czy zbiorowe) nie mają więc stałej, ustrukturyzowanej tożsamości w ramach dyskursu, ale stanowią bezustannie ponawianą kwestię, wynik praktyk upodmiotowienia, które do tego same mają własną historię. Reprodukcja dyskursu stanowi sedno metody Foucaulta (także po okresie „archeologicznym”), ta zaś prowadzić nas może w kierunku sformułowania koncepcji swoistej „polityki ekstradyskursywnej”.
Słowa kluczowe: archeologia wiedzy, dyskurs, psychoanaliza, podmiot, materializm, Lacan, Foucault
[/expand]
Tomasz Falkowski, Pochwała donkiszoterii, czyli o tym, co strukturalizm wniósł i co wciąż może wnieść do historii [expand title="Abstrakt"]
Abstrakt: Artykuł powraca do związków między strukturalizmem a historią i stawia problem aktualnych możliwości zastosowania inspiracji strukturalistycznych w badaniach historycznych. Jednym z pól takiego płodnego mariażu może być kwestia rozważań genetycznych. Jako przykład potwierdzający znaczenie myślenia strukturalistycznego w kontekście pytania o genezę danego zjawiska historycznego została wykorzystana analiza Michela Serres’a odnosząca się do problemu pochodzenia geometrii.
Słowa kluczowe: strukturalizm a historia, problem genezy, pochodzenie geometrii, Michel Serres
[/expand]
Małgorzata Kowalska, Struktury historia i praxis. O sporze Sartre’a z Levi-Straussem z dzisiejszej perspektywy [expand title="Abstrakt"]
Abstrakt: W artykule zostaje przypomniany historyczny spór między Sartrem i Lévi-Straussem dotyczący rozumienia dialektyki (relacji między rozumem dialektycznym i rozumem analitycznym), który był zarazem sporem o pojęcia historii i struktury, status świadomej podmiotowości i rolę swobodnego działania, „sporem o człowieka” i sposób uprawiania antropologii, w tym o stosunek filozofii do nauki/nauk empirycznych. Zamiast prostego przeciwstawienia stanowisk Sartre’a i Lévi-Straussa autorka stara się wydobyć dość złożoną, dialektyczną grę między nimi, podkreślając jednak ich ostateczną opozycyjność, którą wiąże z nieusuwalnym napięciem między biegunami całej nowoczesnej filozofii i kultury, przede wszystkim biegunami subiektywizmu i obiektywizmu. To napięcie ujawnia się w różnych sposobach pojmowania i badania człowieka w ogóle (jako przede wszystkim podmiotu i projektu lub, przeciwnie, przedmiotu i uwarunkowanego elementu znacznie szerszego uniwersum), ale także w relacji między kulturą i naturą oraz – wreszcie – relacji między różnymi kulturami.
Celem artykułu jest nie tylko rekonstrukcja historycznego sporu, ale również jego aktualizacja, tj. odniesienie go do całkowicie współczesnych dyskusji o charakterze teoretycznym i praktycznym, moralno-politycznym, dotyczących takich zagadnień jak status umysłu i świadomości, a także kwestii ekologicznych i pytań o możliwe i pożądane relacje między światem zachodu oraz innymi kulturami. W świetle artykułu napięcie między stanowiskami à la Sartre i à la Lévi-Strauss jawi się we współczesnych dyskusjach jako obecne i żywe.
Słowa kluczowe: antropologia, dialektyka, fenomenologia, historia, podmiot, praxis, struktura, strukturalizm, wolność
[/expand]
Andrzej Leder, Historia i struktura. Problem uprawomocnienia [expand title="Abstrakt"]
Abstrakt: Zarysowany przez de Saussure’a spór pomiędzy myśleniem strukturalistycznym a historycznym autor rozpoznaje jako konflikt zasad etycznych w filozofii społecznej. Pokazuje, jak każda z tych zasad generuje inną ontologię społecznego bytu. Na przykładzie Deleuze’a rozważa teoretyczne umiejscowienie każdej z tych etycznych pozycji, a potem, w oparciu o myśl poststrukturalistyczną, a szczególnie Lacanowską, próbuje naszkicować teoretyczną przestrzeń, w której takie zmiany pozycji etycznej byłyby możliwe. Wypracowuje w ten sposób pewną filozofię pól symbolicznych.
Słowa kluczowe: de Saussure, Deleuze, Benjamin, historia, struktura, etyka, pole symboliczne
[/expand]
Zbigniew Jazienicki, Jan Potkański, Sadyzm w Nagim sadzie. Perwersja jako struktura polskości [expand title="Abstrakt"]
Abstrakt: Pierwsza część artykułu poświęcona jest perspektywie zastosowania psychoanalitycznej kategorii perwersji – zrekonstruowanej głównie na podstawie pism Jacques’a Lacana i Gillesa Deleuze’a – do analizy patologii polskiej zbiorowej psychiki, jakie wytykają w swoich książkach Jan Sowa, Andrzej Leder i Jarosław Marek Rymkiewicz. Naszym zdaniem kulturowy model Polaka to właśnie perwert, zależnie od pozycji klasowej – sadysta albo masochista, nie zaś psychotyk albo edypalny neurotyk. Kategoria perwersji pozwala wyjaśnić dwuznaczną relację polskości do państwa i prawa, która nie jest ani ich prostym odrzuceniem (jak psychoza), ani jednoznaczną afirmacją (jak nerwica). Struktura perwersji – rozpiętej zewnętrznie między nerwicą a psychozą, a wewnętrznie między masochizmem a sadyzmem – pozwala modelować dynamikę współczesnych polskich konfliktów ideologicznych i politycznych, w tym napięcie między akcentowaniem narodowej suwerenności a postkolonialnym odwoływaniem się do wzorów obcych.
Części druga i trzecia to studia przypadków: zbiorowej psychiki bohaterów prozy eseistycznej Rymkiewicza oraz indywidualnej – Nagiego sadu Wiesława Myśliwskiego. Zestawienie to pozwala ukazać odmienność postrzegania tego samego fenomenu – sadyzmu – z wnętrza psychiki, która z pozycją perwersyjną afirmatywnie się identyfikuje (Rymkiewicz), oraz ze zdystansowanej perspektywy neurotyka (Myśliwski), zarazem jednak uchwycić izomorfizm struktur, które kryją się za tymi tak odmiennymi przedstawieniami.
Słowa kluczowe: Wiesław Myśliwski, Jarosław Marek Rymkiewicz, Jacques Lacan, Gilles Deleuze, psychoanaliza, perwersja, sadyzm, prawo
[/expand]
Cezary Rudnicki, Jeśli mówić prawdę, to tylko w Sierpniu. Etyka jako polityka [expand title="Abstrakt"]
Abstrakt: Niniejszym artykułem chciałbym dołączyć swój głos do podjętej przez Jana Sowę próby odzyskania dla lewicy fenomenu „Solidarności”. Równocześnie podobnego zabiegu odzyskiwania pragnę dokonać na myśli „późnego” Michela Foucaulta. O ile koncepty takie jak dyscyplina i biopolityka, metoda genealogicznej analizy relacji władzy, a nawet pojęcie przedsiębiorcy samego siebie zostały przez lewicę bardzo szybko przyswojone, o tyle z jakichś niezrozumiałych dla mnie powodów rozważania skupione wokół problematyki „troski o siebie i innych” traktowane są na ogół jako, co najwyżej, ciekawostka. To milczenie zostało wykorzystane przez liberalnych komentatorów Foucaulta, a także jako fundament dla neokonserwatywnego projektu Petera Sloterdijka (którego rdzeń został przedstawiony w obszernym eseju Musisz życie swe odmienić. O antropotechnice). Rzecz tym bardziej niepokojąca, iż to właśnie w etyce Siebie Foucault widział najważniejszy punkt oporu wobec neoliberalizmu. Dokonana w poniższym tekście analiza wydarzeń Sierpnia ’80 za pomocą niektórych pojęć opracowanych przez francuskiego filozofa w latach 1980–1984 jest zarazem próbą wskazania ich użyteczności dla rewolucyjnych praktyk i teorii.
Słowa kluczowe: parezja, Sierpień ’80, etyka, Solidarność, Foucault, praktyki siebie
[/expand]
RECENZJE
Joanna Bednarek, Literatura jest sprawą ludu. Recenzja Kafki. Ku literaturze mniejszej Gillesa Deleuze’a i Feliksa Guattariego [expand title="Abstrakt"]
Abstrakt: Artykuł jest recenzją polskiego przekładu pracy Deleuze’a i Guattariego Kafka. Ku literaturze mniejszej. Autorka szczególny nacisk kładzie na zagadnienia eksperymentu literackiego i polityki/polityczności literatury.
Słowa kluczowe: Gilles Deleuze, Félix Guattari, Franz Kafka, literatura mniejsza, polityka literatury
[/expand]
Bartosz Kamiński, Językowe próby przeciwstawienia się strukturalizmowi. Recenzja Krytyki i kliniki Gillesa Deleuze’a [expand title="Abstrakt"]
Abstrakt: Celem artykułu jest przybliżenie znaczenia pracy Krytyka i klinika Gilles’a Deleuze’a w taki sposób, aby nadać jej możliwie spójny wydźwięk. W tekście szczególne istotne jest przeciwstawienie podmiotowości wytwarzanej przez strategie strukturalistyczne podmiotowości niepełnej, nieokreślonej, pozostającej w wiecznym ruchu stawania się, której broni Deleuze. W zarysowanej opozycji kluczową rolę odgrywają pojęcia języka, czasu, obłędu oraz sądu.
Słowa kluczowe: Deleuze, podmiotowość, język, stawanie się, nieokreślona partykularność
[/expand]