Kryzys finansowy lat 2007–2008 nie zmienił zbyt wiele w głównym nurcie ekonomii. Straty zostały pokryte przez społeczeństwo i wszyscy wrócili do business as usual. Jednakże niezbyt liczna grupa heterodoksyjnych ekonomistów zwarła szeregi i coraz śmielej walczy z neoliberalną wizją ekonomii. Dołączają do nich studenci wydziałów ekonomicznych z całego świata, organizujący się w stowarzyszenia walczące o pluralistyczny program nauczania. Przedstawiciele tych grup w swoich pracach naukowych coraz częściej powołują się nie na Keynesa, lecz na autorytet niedocenionego we własnym kraju, wybitnego ekonomisty Michała Kaleckiego.

W Polsce zarówno program nauczania ekonomii, jak i większość publikacji z tej dziedziny ma charakter propagandowy: autorzy w wybiórczy sposób dopasowują odpowiednie dane i wskaźniki, aby usprawiedliwiać neoliberalny status quo. Ci nieliczni, którzy powołują się na dorobek Michała Kaleckiego i innych heterodoksyjnych ekonomistów, przeważnie również robią to w wybiórczy sposób, aby uzasadniać zaledwie kosmetyczne i nietrwałe poprawki systemu. Dlatego warto polskim czytelnikom, zainteresowanym alternatywnym podejściem do ekonomii, polecić biografię intelektualną Kaleckiego napisaną przez jednego z największych znawców jego dorobku, Jana Toporowskiego.

Jak przyznaje sam autor, nie jest to typowa biografia intelektualna. Nie znajdziemy w niej drobiazgowych analiz kolejnych publikacji Kaleckiego ani szczegółowych opisów ewolucji jego myśli w kluczowych dziełach. Nie to było głównym celem autora – wydawano już klasyczne monografie poświęcone jego myśli, takie jak znana w naszym kraju książka autorstwa Julio Lopeza i Micheala Assousa (2012). Polski czytelnik dysponuje również pełną edycją dzieł zebranych Kaleckiego opatrzoną świetnymi, informatywnymi przypisami i dodatkami autorstwa Jerzego Osiatyńskiego, która umożliwia samodzielne studia. Książka przedstawia życie i dorobek polskiego ekonomisty w układzie chronologicznym. Opisuje życie i pochodzenie jego rodziny, dzieciństwo, służbę wojskową i późniejszą aktywność intelektualną, począwszy od studiów na politechnice, przez emigrację do Szwecji, kończąc na współpracy z Keynesem i jego otoczeniem w Cambridge.

Toporowski ogranicza się do wytłumaczenia w przystępny sposób głównych problemów podejmowanych przez Kaleckiego, czyli powstawania cykli koniunkturalnych, roli inwestycji i krytyki dominującej ortodoksji. Dużo uwagi poświęca nieznanym szerzej artykułom publicystycznym, w których jego zdaniem kryją się źródła późniejszych naukowych rozważań autora Próby teorii koniunktury. Artykuły te publikowane były w lewicowych czasopismach wraz z tekstami innych niezależnych socjalistów, takich jak Oskar Lange, którego z Kaleckim połączyła szczera przyjaźń.

Z książki będącej przedmiotem niniejszej recenzji niezbicie wynika, że Kalecki nie był tylko, jak to się przedstawia, człowiekiem, który „wymyślił keynesizm przed Keynesem” i ważną postacią dla postkeynesizmu. Toporowski pokazuje, że stworzona przez pochodzącego z Łodzi ekonomistę teoria cyklów koniunkturalnych była oryginalna i w dużym stopniu lepiej rozwinięta niż teoria Keynesa. Autor wskazuje na odrębne źródła teoretyczne obu myślicieli. Podczas gdy Keynes był wyrobionym akademikiem czerpiącym garściami z dzieł papieża neoklasycznej ekonomii Alfreda Marshalla, od którego wpływu nigdy się nie uwolnił, to Kalecki miał za sobą dużo bardziej radykalny kurs. Był samoukiem bez dyplomu, który wnikliwie studiował prace dwojga kluczowych teoretyków marksizmu ówczesnych czasów – Róży Luksemburg i Włodzimierza Lenina, a także nieco zapomnianego Michała Tugana-Baranowskiego. Znaczący wpływ mieli także na niego patronujący mu profesor Henryk Tannenbaum oraz John Hobson – angielski myśliciel, który jako jeden z pierwszych zaczął podważać ortodoksyjną ekonomię i racjonalność kapitalizmu.

Wielką zaletą tej biografii jest uwypuklenie aspektów społecznych, politycznych i gospodarczych, które wpłynęły na twórczość Kaleckiego i powstanie teorii cyklu koniunkturalnego. Kalecki nie był bogatym i obytym w towarzystwie angielskim dżentelmenem, tylko synem łódzkiego drobnego przedsiębiorcy o żydowskich korzeniach, którego rodzina pochodziła z niewielkiej wsi pod Suwałkami. Polski ekonomista na własne oczy widział, jak cykle koniunkturalne i wichry historii doprowadziły do przerwania jego edukacji i upadku rodzinnego biznesu ojca.

Podobnie jak Hayek, Kalecki był w swoim życiu świadkiem galopującej hiperinflacji. Jednak wyciągnął z tego zdarzenia odmienne wnioski. Hayek uważał, że hiperinflacja była efektem wtrącania się państwa w gospodarkę i jego opresyjnej roli wobec drobnych, uczciwych przedsiębiorców. Kalecki zgadzał się zaś z leninowską analizą państwa zakładającą, że jego opresyjna rola wynika z jego roli klasowej – bycia instytucją władzy kapitalistów. Zatem kryzysy gospodarcze niezależnie od udziału w nich państwa wzmacniały tylko antykapitalistyczne przekonania autora Próby teorii koniunktury.

Choć Kaleckiemu brakło odwagi i pewności siebie, żeby bezpośrednio zaangażować się politycznie, to z pewnością żył w środowisku politycznym, do którego należeli członkowie i członkinie Komunistycznej Partii Polskiej, a także zwolennicy zbliżenia Polskiej Partii Socjalistycznej z tym wyklętym przez prawicowych historyków ugrupowaniem. Kalecki wolał uchodzić za eksperta, który z czysto racjonalnych pobudek wspierał socjalizm. Jego związek z nieortodoksyjnym marksizmem jest jednak oczywisty, mimo tego, co twierdzą powołujący się na niego współcześni socjaldemokraci, którym bliżej do antymarksistowskiego, umiarkowanie konserwatywnego zwolennika filozofii pozytywistycznej – Keynesa. Polski ekonomista był ostrożny, ale nie był tchórzem. Pozostawał bardzo krytyczny wobec faszyzujących rządów sanacyjnych w Polsce, które prześladowały ludzi bliskich mu zarówno osobiście, jak i ideowo. Ostatecznie sam musiał udać się na emigrację, a następnie zrezygnować z posady w Instytucie Badań Koniunktur i Cen, gdyż polityka sanacji całkowicie uniemożliwiała rzetelną pracę badawczą. On sam nie miał też zamiaru firmować dłużej swoim nazwiskiem instytucji zależnej od antyspołecznego rządu przyzwalającego na rosnący antysemityzm.

Ważne są również fragmenty pokazujące późniejsze problemy Kaleckiego ze znalezieniem stałego źródła dochodu, które umożliwiałoby mu komfortowe kontynuowanie pracy badawczej. Nawet znajomość z Keynesem i jego przyjaciółmi, szacunek, jakim cieszył się w środowisku naukowym, przez długi czas nie wystarczały, by mógł wraz ze swoją żoną Adelą ułożyć sobie stabilne życia. Był chyba jednym z niewielu znanych ekonomistów, który na własnej skórze odczuł, jak brutalnie realne potrafią być niedoskonałości egzystencji w ustroju kapitalistycznym.

Biografia autorstwa Toporowskiego nie jest więc suchą analizą dorobku naukowego łódzkiego ekonomisty, lecz opisem tego, jak teoria cyklów koniunkturalnych wyewoluowała z jego doświadczeń życiowych, obserwacji antagonizmów klasowych, niestabilności rynków i zaangażowanej politycznie publicystyki. Z pewnością interesujący będzie kolejny tom opracowania Toporowskiego omawiający jego życie i pracę po 1939 roku. Omawiany pierwszy tom jest godny polecenia także dla czytelników nieposiadających dużej wiedzy z ekonomii jako doskonały wstęp do samodzielnych studiów nad dziełami jednego z najbardziej nietuzinkowych myślicieli XX wieku. Bardziej zaawansowani czytelnicy mogą dowiedzieć się o kilku bardzo ważnych, ale stosunkowo mało znanych w obiegu naukowym artykułach, które rzucają dodatkowe światło na prace teoretyczne Kaleckiego. Warto byłoby, żeby kolejne generacje zarówno badaczy, jak i zwykłych czytelników poznały te prace i spróbowały na własną rękę podważać hegemonię ekonomistów neoliberalnych.